«Ένας είναι ο Φάραγγας, τ’ άλλα είναι φαράγγια» - έτσι μιλούν οι ντόπιοι γι’ αυτό το τόσο ξεχωριστό φαράγγι, που ανακηρύχθηκε Εθνικός Δρυμός το 1962. Το φαράγγι αυτό ξεκινά από τη θέση Ξυλόσκαλο, στη νότια πλευρά του οροπεδίου του Ομαλού και κατηφορίζει την νότια πλευρά των Λευκών Ορέων. Το μήκος του είναι 18 χλμ. και μια χαλαρή κατάβαση διαρκεί περίπου 8 ώρες.
Το τοπίο εναλλάσσεται συνεχώς, ορεινή και υδρόβια βλάστηση στις όχθες του ποταμού, ρυάκια, πηγές, φασκομηλιές, άγριο δίκταμο, σπηλιαράκια και αίγαγροι σκαρφαλωμένοι στα απόκρημνα βράχια που το περιστοιχίζουν. Θα είστε τυχεροί εάν συναντήσετε κρι-κρι, το γηγενές είδος αιγάγρου που ζει αιώνες τώρα στα βουνά της Κρήτης και που σιγά σιγά εξαφανίζεται. Το πιο βαθύ σημείο στο φαράγγι φτάνει τα 600 μ. ενώ η κορυφή του Γκίγκιλου στην είσοδο του φαραγγιού φτάνει τα 2000 μ. ύψος. Το πιο στενό πέρασμα είναι οι «Πόρτες», με πλάτος 3 μ. λίγο πριν την έξοδο από το φαράγγι. Η φαντασία των ανθρώπων σχετικά με το φαράγγι ήταν και είναι πλούσια.
Κατά τη μυθολογία, το φαράγγι της Σαμαριάς δημιουργήθηκε από έναν Τιτάνα που κατοικούσε στην Κρήτη, όταν αυτός έριξε μια τεράστια μαχαιριά στα σπλάχνα της Γης. Στην κορυφή του Γκίγκιλου απέναντι από το Ξυλόσκαλο είχε θρόνο ο Δίας ενώ πιο κάτω βρίσκεται μια σπηλιά που την ονόμασαν Δαιμονοσπηλιά, λόγω ιδιαιτερότητας του εδάφους (υπάρχουν συσσωρευμένες πέτρες), της ατμόσφαιρας αλλά και των υπόγειων υδάτων, που δημιουργούν ένα υπόκωφο βουητό. Εκεί υπήρχε και μαντείο του Απόλλωνα. Στη θέση Αγκαθωτή, λίγο πιο κάτω, υπάρχει ένα επίπεδο πλάτωμα που το ονομάζουν Πεδίο του Δία, γιατί κατά το μύθο ο Δίας κατέβαινε εκεί με το άρμα του. Ένα υπέροχο ποτάμι διασχίζει το φαράγγι, καθιστώντας αδύνατη την κατάβαση όταν είναι φουσκωμένο. Στην αρχαιότητα ονομαζόταν Ταρραίος, από την πόλη Τάρα κοντά στη σημερινή Αγία Ρουμέλη. Η αρχαία πόλη Τάρα είχε ξεχωριστή σημασία στα Ελληνιστικά χρόνια, αφού συνδεόταν με τη Λισσό, την Έλυρο, την Υρτάκινα και την Ποικίλασσο, που ονομάζονταν Κοινόν Ορέων, με έδρα το Ασκληπιείο της Λισσού. Ο ναός μέσα στο φαράγγι χτίστηκε γύρω στον 1ο αι. π.Χ. και ήταν αφιερωμένος στην θεά Άρτεμη. Από το 1415 μετατράπηκε σε εκκλησία, αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο. Σώζεται ακόμη η βυζαντινή εκκλησία της Οσίας Μαρίας από την οποία πήρε και το όνομα Σαμαριά το χωριό που βρίσκεται μέσα στο φαράγγι. Το χωριό κατοικούνταν έως το 1962 όταν το φαράγγι ανακηρύχθηκε εθνικός δρυμός.
Το νέο χωριό, η Αγία Ρουμέλη, θα σας υποδεχθεί όταν πεινασμένοι και κουρασμένοι θα έχετε αφήσει πίσω σας τον φάραγγα. Μετά από μια απολαυστική βουτιά στην πεντακάθαρη θάλασσα της Αγίας Ρουμέλης, θα ευχαριστηθείτε παραδοσιακά μαγειρεμένο φαγητό με ντόπια υλικά. Οι σφακιανές πίτες, λίγο πριν πάρετε το καράβι για τα Σφακιά, θα σφραγίσουν την αξέχαστη ημέρα σας. Να φοράτε κλειστά παπούτσια, δροσερά ανοιχτόχρωμα ρούχα και να έχετε μαζί σας λίγο νερό και φαγητό. Να βαδίζετε αργά, με προσοχή στο που πατάτε και να απολαύσετε τη μοναδική ομορφιά του τοπίου κάνοντας συχνές στάσεις.
