Ένα από τα μεγαλύτερα δημαρχεία της χώρας, έργο του Γερμανού αρχιτέκτονα Ερνέστου Τσίλλερ, θεμελιώθηκε το 1876 και τα εγκαίνια έγιναν το 1898. Χτισμένο στον άξονα της οδού Ε. Βενιζέλου, είναι τριώροφο προς την πλατεία και, λόγω της υψομετρικής διαφοράς, διώροφο στον πίσω δρόμο. Οι μεγάλες όψεις, με έντονα τονισμένο το κεντρικό τμήμα, έχουν δυο μακριές πτέρυγες με πέντε κατακόρυφους άξονες παραθύρων η καθεμιά, χωρισμένους με παραστάδες, τα ακραία τμήματα τονίζονται με προεξοχή και πύργους στις τέσσερις γωνίες του κτιρίου. Οριζοντίως η όψη είναι οργανωμένη σε τέσσερις ζώνες με επάλληλους ρυθμούς.
Το ισόγειο προς την πλατεία, με τα καταστήματα του, αποτελεί τη βάση και είναι χτισμένο από μαρμάρινη ισόδομη, απλή ή κοφωτή τοιχοποιία.Ο πρώτος όροφος, όπου οδηγεί μνημειακή σκάλα πλάτους 15,5 μ., είναι τοσκανικού ρυθμού, ο δεύτερος, ιωνικού και οι πύργοι, οι οποίοι στα αρχικά σχέδια επρόκειτο να ενωθούν σε τρίτο όροφο στις τρεις πλευρές εκτός της πρόσοψης, είναι κορινθιάζοντος ρυθμού. Το κεντρικό τμήμα, εξ ολοκλήρου μαρμάρινο, στέφεται με αέτωμα κάτω από το οποίο βρίσκεται η ιστορική επιγραφή της ανέγερσης: «Eρμού Δήμος τάδ' είσατο δημαρχούντος Δ. Βαφιαδάκη», δηλαδή, Ο Δήμος του Ερμού ανήγειρε αφιερωματικά (το κτίριο αυτό) Δημαρχούντος του Δ. Βαφιαδάκη. Το υπόλοιπο κτίριο είναι σοβατισμένο. Οι αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες είναι μαρμάρινες ή πήλινες, συνδυασμός συνηθισμένος στα κτίρια του Τσίλλερ. Ενδιαφέρον έχουν τα ξύλινα κουφώματα των καταστημάτων του ισογείου και του προπύλου.
Από το κεντρικό πρόπυλο μπαίνουμε στον προθάλαμο με τους τοσκανικούς ραβδωτούς κίονες και τη μνημειακή μονό-πακτη κρεμαστή σκάλα, πλάτους 1,95 μ., που οδηγεί στον όροφο. Στον άξονα, αριστερά από τη σκάλα, η προτομή του Δ. Βαφιαδάκη. Το κλιμακοστάσιο στεγάζεται με γυάλινη οροφή. Δεξιά και αριστερά, τα δύο περιστύλια περιβάλλονται, και στους δύο ορόφους, από τοξοστοιχίες με πεσσούς και στεγάζονται με σιδερένια δίκλινη γυάλινη στέγη. Στην κατασκευή των πεσσών έχουν χρησιμοποιηθεί, σε μερικά σημεία, εντυπωσιακά ογκώδεις μαρμαρόπετρες. Γύρω από τα περιστύλια διατάσσονται διπλές σειρές αιθουσών η εσωτερική φωτίζεται από τα περιστύλια. Οι στοές τους στεγάζονται με κυλινδρικούς θόλους και σταυροθόλια στις γωνίες, ενώ στα υπόλοιπα τμήματα του κτιρίου χρησιμοποιήθηκαν σιδηροδοκοί, που γεφυρώνονται με χαμηλά τόξα.
Στον όροφο, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αίθουσα συνεδριάσεων του δημοτικού συμβουλίου. Στον προθάλαμο υπάρχουν οι προσωπογραφίες των Δημάρχων. Στην αίθουσα, ελαιογραφίες του βασιλιά Γεωργίου Α' (1864-1912) και της βασίλισσας Όλγας, έργα του Έλληνα ζωγράφου Σπ. Προσαλέντη. Το 1998 ξεκίνησε η ανακαινίση του κτηρίου με την ολοκλήρωση της οποίας ανακατασκευάστηκαν οι υαλοσκεπείς στέγες και η οροφή του κλιμακοστασίου, ενώ με βάση πρωτότυπα σχέδια του Τσίλλερ που δεν είχαν εκτελεστεί, πραγματοποιήθηκε ζωγραφικός διάκοσμος από τη ζωγράφο Άννα Βασιλάκη. Παλαιότερες οροφογραφίες υπάρχουν μόνο στο αριστερό κατάστημα του ισογείου.
Εκτός από τις δημοτικές υπηρεσίες, στο δημαρχείο στεγάζονται και τα δικαστήρια, το Υποθηκοφυλακείο, το Αρχαιολογικό Μουσείο και άλλοι δημόσιοι φορείς (δικηγορικός σόλλογος κ.ά.).
Το οικόπεδο του Δημαρχείου, 2.800 τ.μ. συνολικά, αγοράστηκε μόλις το 1858. Πολλοί μηχανικοί (Α. Γεωργαντάς, Α. Ζηνόπουλος, Vaugarni) ανέλαβαν κατά καιρούς τον σχεδιασμό του κτιρίου, αλλά η οικοδόμηση καθυστερούσε. Το 1871 ο Δήμος ανέθεσε τελικά την εκπόνηση του σχεδίου στον διάσημο Γερμανό αρχιτέκτονα Ε. Τσίλλερ. Από όλες τις προτάσεις του Τσίλλερ -τα πρώτα σχέδια του φυλάσσονται στα Αρχεία Νομού Κυκλάδων-, είναι φανερό ότι εξαρχής προγραμματιζόταν η ανέγερση ενός μεγάλου συγκροτήματος με σκοπό τη συστέγαση και άλλων δημοσίων υπηρεσιών, που ξεπερνούσε τις οικονομικές δυνατότητες του Δήμου. Φαίνεται πως το μεγαλόπρεπο κτίριο ήταν ζήτημα κύρους για την πόλη αλλά και τόνωσης του ηθικού των κατοίκων της, σε μια εποχή που η εμπορική παρακμή ήταν κιόλας αισθητή. Ο Δ. Βαφιαδιάκης υποστήριξε σθεναρά την ιδέα αυτή. Η εκτέλεση του έργου διευκολύνθηκε από την οργάνωση της τεχνικής υπηρεσίας του Δήμου, η οποία από το 1867 είχε αποκτήσει ως μόνιμους υπαλλήλους τον Ιωάννη Χρ. Βλυσίδη και τον Δημήτριο Ελευθεριάδη.
Η θεμελίωση του Δημαρχείου έγινε πανηγυρικά τον Ιανουάριο του 1876 με την παρουσία του Τσίλλερ και των αρχών της πόλης. Πολύ σύντομα, από τον τοπικό τύπο θα εκφραστούν αντιρρήσεις για τις μεγάλες δαπάνες κατασκευής και το δημοτικό συμβούλιο θα προτείνει μεταρρύθμιση ή διακοπή της οικοδομής. Ο Δ. Βαφιαδάκης κέρδισε όμως τις δημοτικές εκλογές του 1879 και το έργο συνεχίστηκε. Οι Ι. Βλυσίδης και Δ. Ελευθεριάδης πρότειναν κατά καιρούς πιο οικονομικές λύσεις και με τη σύμφωνη γνώμη του Τσίλλερ έγιναν οι κατάλληλες μετατροπές του σχεδίου. Παρ' όλα αυτά, ο Δήμος χρειάστηκε να καταφύγει σε υπέρογκο δανεισμό, και τα οικονομικά του δεν μπόρεσαν να συνέλθουν από αυτή την επιβάρυνση: το δημαρχιακό μέγαρο στοίχισε 1.300.000δρχ.
Οι επιμέρους εργασίες ανατέθηκαν τμηματικά σε διαφορετικούς εργολάβους, όπως οι Νικ. Δ.Ιερώνυμος (θεμελίωση), Πέτρος Ν.Βάμβακας και Μηνάς Οικονόμου (τοιχοδομίες). Λεοντής Γεωργίου και Γεώργιος Ψαρρός (μάρμαρα), Χ' Γ.Γρέκας (ξολοκατασκευές: χρησιμοποιήθηκε ξυλεία Τεργέστης «εκ των ολοτομείων Stiria»), και ο μηχανουργός Στ.Μπαρμπέτας (τοποθέτηση σιδηράς στέγης και κατασκευή χυτοσιδήρων κιγκλιδωμάτων). Η χρησιμοποίηση σιδηροδοκών αντί για τις ξύλινες που προβλέπονταν αρχικά, μια σημαντική κατασκευαστική καινοτομία, οφείλεται στην επιμονή του Δ.Βαφιαδάκη, που επέβαλε το 1883 την παραγγελία τους απευθείας από γερμανικό οίκο χωρίς δημοπρασία.
Το κτίριο ολοκληρώθηκε το 1889 και το Δημαρχείο μεταφέρθηκε εκεί το 1891 οι εργασίες στο εσωτερικό όμως συνεχίστηκαν για μερικά χρόνια ακόμη, με την επιστασία του Ιωάννη Ν. Κοομέλη, μηχανικού και καθηγητή Οικοδομικής στο Πολυτεχνείο στα 1878-82. Ο Δ.Βαφιαδάκης δεν ήταν πλέον δήμαρχος: είχε χάσει τις δημοτικές εκλογές του 1887 από την ανερχόμενη δύναμη, τον Κωνσταντίνο Τσιροπινά. θα ξανακερδίσει όμως τις εκλογές του 1895, υπέργηρος, για να προλάβει να εγκατασταθεί ως δήμαρχος στο μεγαλόπρεπο κτίριο στο τέλος της ζωής του.
Ώρες επισκέψεων
- Το Δημαρχείο είναι ανοιχτό και επισκέψιμο καθημερινά (Δευτέρα έως Παρασκευή) από 09:00 έως 15:00.
- Τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο πραγματοποιούνται ξεναγήσεις από τις 11:00 έως τις 13:30 από τους Μικρούς Ξεναγούς.
