Στη Δήλο σώζονται σε αρκετά καλή κατάσταση τα ερείπια ενός από τους μεγαλύτερους και τους πιο εντυπωσιακά οργανωμένους οικισμούς της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας.
Το ιερό νησί των Αρχαίων Ελλήνων το οποίο σύμφωνα με την μυθολογία φανερώθηκε στην Λητώ – καταδιωκόμενη από την Ηρα - μέσα από τα κύματα του Αιγαίου, για να γεννήσει σ’ αυτό τον Απόλλωνα και την Άρτεμη.
Το νησί πρωτοκατοικήθηκε την 3η χιλιετία π.Χ πιθανά από τους Κάρες. Μετατρέπεται στις αρχές του 10 αιώνα π.Χ σε λατρευτικό κέντρο και έδρα μεγάλης αμφικτυονίας του Αιγαίου. Στα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ οι Αθηναίοι τείνουν να κυριαρχήσουν και στο ιερό νησί. Το 540 π.Χ ήδη, ο Πεισίστρατος αποφασίζει την πρώτη κάθαρσή του, ενώ με τη δεύτερη, το 426 π.Χ, μεταφέρονται τα οστά όλων των νεκρών της Δήλου στο γειτονικό νησί Ρήνεια και απαγορεύονται πλέον οι γεννήσεις και οι θάνατοι στο νησί του Απόλλωνα ώστε να μη μιαίνουν το Ιερό του.
Με την έλευση των Μακεδόνων το 315 π.Χ το νησί αποκτά την ανεξαρτησία του και τη δυνατότητα να αναπτυχθεί εμπορικά.
H εγκατάσταση των Ρωμαίων αργότερα, έχει σαν αποτέλεσμα την αθρόα προσέλευση Αιγυπτίων, Συρίων και Ιταλών και την περαιτέρω ανάπτυξη του νησιού έως το 88 π.Χ όπου κατά τη διάρκεια των Μιθριδατικών πολέμων, δέχεται δύο φοβερές επιθέσεις και αρχίζει να φθίνει έως την τελική εγκατάλειψη του τον 6ο μ.Χ. αιώνα. Μετά από αιώνες ακινησίας η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή ξεκινά ανασκαφές στον αρχαιολογικό χώρο το 1873 και η Δήλος ξαναβγαίνει από την αφάνεια, αποκαλύπτοντας την πλούσια Ιστορία της σε ολόκληρο τον Κόσμο.
Το αρχαιολογικό Μουσείο της Δήλου είναι σήμερα ένα από τα σημαντικότερα της Ελλάδας, με σπάνια εκθέματα όπως γλυπτά, αγγεία, επιγραφές, θαυμάσια μωσαϊκά κ.α.
Η Δήλος και η Ρήνεια τελούν υπό την προστασία του Υπουργείου Πολιτισμού και απαγορεύονται ο ελλιμενισμός σκαφών και η διανυκτέρευση ατόμων χωρίς ειδική άδεια.
Τα σημαντικότερα μνημεία και αρχιτεκτονικά σύνολα που θαυμάζουν οι επισκέπτες της Δήλου είναι:
- Αγορά Ερμαϊστών ή Κομπεταλιαστών. Aνοικτή πλατεία πλάϊ στο Ιερό Λιμάνι, μία από τις σημαντικότερες αγορές της ελληνιστικής πόλης, στρωμένη με μεγάλες πλάκες γρανίτη, πολλές από τις οποίες έχουν τρύπες για την στερέωση πασάλων που στήριζαν στέγαστρα. Στην βόρεια πλευρά είναι η Στοά του Φιλίππου κι ένας μικρός ιωνικός ναός αφιερωμένος στον Ερμή, ενώ στα ανατολικά και στα νότια οριοθετείται από σειρές καταστημάτων και εργαστηρίων. Στο κέντρο της πλατείας σώζονται τα θεμέλια ενός τετράγωνου και ενός κυκλικού μνημείου αφιερωμένων επίσης στον Ερμή, το θεό του εμπορίου, και γύρω από αυτά υπάρχουν βάσεις αναθημάτων τραπεζιτών, καπετάνιων και εμπόρων. Τελευταίο τέταρτο του 2ου π.Χ. αιώνα.
- Ναός των Δηλίων. Ο ναός των Δηλίων ή Μέγας Ναός είναι ο τελευταίος και μεγαλύτερος από τους τρεις ναούς του Απόλλωνος. Είναι ένας περίπτερος δωρικός ναός με έξι κίονες σε κάθε στενή και 13 κίονες σε κάθε μακρά πλευρά. Η κατασκευή του άρχισε το 478 π.Χ., διακόπηκε γύρω στα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα, όταν το ταμείο της Αθηναϊκής Συμμαχίας μεταφέρθηκε στην Αθήνα, και συνεχίστηκε στην σύντομη περίοδο της Δηλιακής Ανεξαρτησίας χωρίς ποτέ να ολοκληρωθεί.
- Μινώα Κρήνη. Η Μινώα Κρήνη, που αναφέρεται στις επιγραφές και ταυτίστηκε από ένα ανάγλυφο αφιερωμένο στις Μινώες Νύμφες, είναι μια δημόσια δεξαμενή, σκαμμένη στο φυσικό βράχο, το δεύτερο μισό του 6ου π.Χ. αιώνα. Ήταν στεγασμένη με ένα τετράγωνο κτήριο, ανοικτό στη νότια πλευρά, όπου υπήρχε δωρική στοά. Στη νότια πλευρά υπάρχουν επίσης σκαλοπάτια, από τα οποία κατέβαιναν για να φτάσουν τη στάθμη του νερού. Η κρήνη ήταν σε χρήση μέχρι τους ύστερους ελληνιστικούς χρόνους, οπότε μετατράπηκε σε κατοικία.
- Άνδηρο των Λεόντων. Τα μαρμάρινα λιοντάρια, αφιέρωμα των Ναξίων γύρω στο τέλος του 7ου αιώνα π.Χ., είναι τοποθετημένα σε μια σειρά, ατενίζοντας ανατολικά, προς την Ιερή Λίμνη. Υπολογίζεται ότι αρχικά ήταν 16, αλλά μόνον πέντε και τμήματα από τρία ακόμη σώζονται στο χώρο, ενώ το ακέφαλο σώμα ενός άλλου κοσμεί τον Ναύσταθμο της Βενετίας. Τοποθετημένα στην δυτική πλευρά του δρόμου, που οδηγεί από το αρχαϊκό λιμάνι του Σκαρδανά στους ναούς, ήταν οι αιώνιοι φρουροί του Ιερού.
- Ίδρυμα των Βυρητίων Ποσειδωνιαστών. Το ίδρυμα των Βηρυτίων ήταν η λέσχη μιας Ενώσεως εφοπλιστών, τραπεζιτών και πρακτόρων που είχαν συσπειρωθεί για να λατρεύουν τους δικούς τους θεούς και να προστατεύουν πιο αποτελεσματικά τα κοινά εμπορικά τους συμφέροντα. Αποτελείται από μια κεντρική αυλή με περιστύλιο γύρω από την οποία υπάρχουν διάφορα δωμάτια και ναΐσκοι αφιερωμένοι στον Ποσειδώνα, τον Ηρακλή, τη Ρώμη. Τελευταίο τέταρτο του 2ου π.Χ. αιώνα.
- Στοιβάδειον. Ορθογώνια εξέδρα, στα ΒΑ του Ιερού, μέσα στην οποία βρέθηκε άγαλμα του Διονύσου πλαισιωμένο από τα αγάλματα δύο ηθοποιών - Παποσιληνών (στο Μουσείο). Δύο πεσσοί αριστερά και δεξιά της εξέδρας στηρίζουν υπερμεγέθεις φαλλούς. Ο πεσσός που βρίσκεται στα νότια, ανάθημα του κατοίκου της Δήλου Καρύστιου, που νίκησε σαν χορηγός σε θεατρικό αγώνα γύρω στο 300 π.Χ., έχει ανάγλυφες σκηνές από τον κύκλο του Διονύσου.
- Το Θέατρο. Το αρχικό ξύλινο θέατρο αντικαταστάθηκε στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. με το σημερινό λίθινο. Το επιθέατρο και το κατώτερο τμήμα του θεάτρου, που δεν είναι ομόκεντρα, χωρίζονται από διάζωμα. Πίσω από την πρώτη σειρά καθισμάτων, που ήταν για τα τιμώμενα πρόσωπα, υπάρχουν 26 σειρές θρανίων στο κάτω τμήμα και άλλες 17 σειρές στο επιθέατρο, που χωρίζονται από οκτώ κλίμακες σε επτά τμήματα (κερκίδες), που μπορούσαν να εξυπηρετήσουν περίπου 5.500 θεατές. Μπροστά από την κυκλική ορχήστρα σώζονται τα θεμέλια της σκηνής.
- Ναός της Ίσιδος. Ο μικρός δωρικός ναός της Ίσιδος, βρίσκεται στο Ιερό των Ξένων Θεών, στούς πρόποδες του Κύνθου. Οικοδομήθηκε στις αρχές του 2ου αιώνα π.Χ. και επισκευάσθηκε από τους Αθηναίους το 135 π.Χ. Στο εσωτερικό του ναού σώζεται ακόμη το λατρευτικό άγαλμα της θεάς, που λατρευόταν με διάφορα ονόματα και ήταν η προστάτις των ναυτικών και αυτή που έδινε καλή υγεία και τύχη.
- Ναός της Ήρας. Ο δωρικός ναός της Ήρας οικοδομήθηκε γύρω στο 500 π.Χ., κάτω από τον σηκό, όμως, βρέθηκαν λείψανα ενός αρχαιότερου ναού των αρχών του 7ου αιώνα π.Χ. Κάτω από τον σηκό βρέθηκαν επίσης πολλά αγγεία αρχαϊκών χρόνων (στο Μουσείο), αρκετά από τα οποία έχουν εγχάρακτες αναθηματικές επιγραφές. Στα νότια του ναού βρίσκεται ο βωμός της θεάς.
- Η Οικία του Διονύσου. Η "Οικία του Διονύσου" είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα ιδιωτικής κατοικίας στην Δήλο γύρω στο τελευταίο τέταρτο του 2ου αιώνα π.Χ. Ονομάστηκε έτσι από το περίφημο ψηφιδωτό του αιθρίου που παριστάνει τον Διόνυσο πάνω σ' έναν πάνθηρα. Ένας στεγασμένος διάδρομος οδηγεί από την οδό στήν κεντρική αυλή, που περιβάλλεται από περιστύλιο, στο οποίο ανοίγουν τα δωμάτια του ισογείου. Στο κέντρο της αυλής υπάρχει υπόγεια δεξαμενή στεγασμένη με ένα σπουδαίο ψηφιδωτό δάπεδο, στην οποία συγκεντρωνόταν το νερό της βροχής. Μία λίθινη σκάλα οδηγεί στα κομψά ιδιαίτερα δωμάτια του πρώτου ορόφου.
Πρόσβαση
Η πρόσβαση στο νησί γίνεται με καραβάκι από τη Μύκονο. Υπάρχουν δρομολόγια για τη Δήλο κάθε μέρα, εφόσον βέβαια ο καιρός το επιτρέπει (πρέπει να εννοηθεί εδώ ότι την περίοδο του χειμώνα ή με τα ισχυρά μελτέμια το καλοκαίρι, τα πράγματα δυσκολεύουν πολύ, όχι μόνο για τους επισκέπτες, αλλά και για τους εργαζόμενους φύλακες και τους αρχαιολόγους που 'μένουν' από προμήθειες). Για πληροφορίες απευθυνθείτε στο Λιμεναρχείο Μυκόνου.
